Quang trung là ai? Các bài nghiên cứu khoa học liên quan

Khái niệm về Quang Trung

Quang Trung, tên thật là Nguyễn Huệ (1753–1792), là vị Hoàng đế thứ hai của triều đại Tây Sơn, được tôn xưng là một trong những nhà quân sự lỗi lạc, nhà cải cách xã hội và văn hóa kiệt xuất trong lịch sử Việt Nam. Ông sinh ra tại làng Tây Sơn, phủ Quy Nhơn, trấn Bình Định (nay thuộc huyện Tây Sơn, tỉnh Bình Định) trong một gia đình nông dân có truyền thống võ nghệ. Nguyễn Huệ cùng hai người anh em là Nguyễn Nhạc và Nguyễn Lữ đã khởi xướng cuộc khởi nghĩa Tây Sơn chống lại chế độ phong kiến mục nát của chúa Nguyễn ở Đàng Trong và chúa Trịnh ở Đàng Ngoài.

Quang Trung không chỉ được biết đến như một danh tướng mà còn là biểu tượng của tinh thần độc lập dân tộc. Ông nổi lên từ phong trào nông dân nhưng nhanh chóng chứng minh được tài năng lãnh đạo xuất chúng, khả năng quân sự thiên bẩm và tầm nhìn chiến lược toàn diện. Những chiến thắng quân sự của ông đã giúp thống nhất đất nước sau nhiều thế kỷ phân tranh, đưa Đại Việt trở lại thời kỳ ổn định ngắn ngủi trước khi nhà Nguyễn lên thay thế.

Những nghiên cứu hiện đại, ví dụ từ Britannica và EBSCO, mô tả Quang Trung không chỉ là một vị vua chiến thắng mà còn là nhà lãnh đạo thực tiễn có tư tưởng canh tân. Sự kết hợp giữa yếu tố “võ công” và “văn trị” khiến ông được so sánh với các lãnh tụ quân sự nổi tiếng của thế giới như Napoleon Bonaparte ở châu Âu hay Tokugawa Ieyasu ở Nhật Bản.

Sự nghiệp quân sự của Quang Trung

Sự nghiệp quân sự của Nguyễn Huệ bắt đầu từ khi ông còn là tướng lĩnh trong quân Tây Sơn, với những chiến dịch đánh tan quân chúa Nguyễn ở miền Nam, rồi tiến ra Bắc đánh bại quân Trịnh, mở đầu cho thời kỳ thống nhất. Quang Trung đã áp dụng nhiều chiến thuật linh hoạt, kết hợp giữa du kích chiến, vận động chiến và tiến công chớp nhoáng, dựa trên nguyên tắc “đánh nhanh, dứt điểm, bất ngờ”.

Đỉnh cao trong sự nghiệp của ông là chiến dịch Kỷ Dậu (1789) – trận đại phá quân Thanh tại Ngọc Hồi – Đống Đa. Trong vòng chưa đầy 7 ngày, đại quân Tây Sơn do Quang Trung trực tiếp chỉ huy đã hành quân thần tốc hơn 600 km từ Phú Xuân (Huế) ra Thăng Long (Hà Nội). Với sự kết hợp giữa chiến thuật bao vây, hỏa công và tấn công trực diện, quân Tây Sơn đã đánh tan 29 vạn quân Thanh, buộc tướng Sầm Nghi Đống tự tử và Tôn Sĩ Nghị phải tháo chạy về Trung Hoa. Chiến thắng này được xem là một trong những chiến công hiển hách nhất trong lịch sử chống ngoại xâm của dân tộc Việt Nam.

Bảng dưới đây tóm tắt các chiến dịch lớn của Quang Trung Nguyễn Huệ:

Chiến dịch	Năm	Đối tượng	Kết quả
Chiến dịch miền Nam	1773–1777	Chúa Nguyễn	Chiếm Quy Nhơn, mở rộng vùng kiểm soát
Chiến dịch Bắc Hà	1786	Chúa Trịnh	Hạ thành Thăng Long, chấm dứt cát cứ Trịnh–Nguyễn
Chiến dịch Kỷ Dậu	1789	Quân Thanh	Đại thắng Ngọc Hồi – Đống Đa, bảo vệ độc lập dân tộc

Những chiến công này không chỉ thể hiện tài thao lược quân sự mà còn cho thấy khả năng tổ chức, huy động và kỷ luật của quân đội Tây Sơn. Quang Trung áp dụng mô hình phân cấp quân đội gồm các đơn vị cơ – đội – thập – ngũ, kết hợp giữa dân binh và quân chính quy, vừa linh hoạt vừa có sức mạnh tập trung cao. Ông cũng đặc biệt chú trọng huấn luyện chiến sĩ về tinh thần chiến đấu, coi trọng việc “dân làm gốc”, giúp quân đội Tây Sơn trở thành lực lượng nòng cốt cho công cuộc thống nhất đất nước.

Những cải cách chính trị – kinh tế dưới thời Quang Trung

Sau khi thống nhất đất nước và lên ngôi Hoàng đế năm 1788, Quang Trung nhanh chóng tiến hành một loạt cải cách chính trị, hành chính và kinh tế mang tính đột phá. Mục tiêu của ông là củng cố quyền lực trung ương, khôi phục nền kinh tế kiệt quệ do chiến tranh, đồng thời cải thiện đời sống nhân dân. Chính quyền Tây Sơn dưới triều Quang Trung được đánh giá là một trong những bộ máy hành chính năng động và có tính tổ chức nhất trong lịch sử Việt Nam thời trung đại.

Ông chia đất nước thành các trấn lớn do các tướng lĩnh thân tín cai quản, nhưng vẫn chịu sự giám sát trực tiếp của triều đình trung ương. Về kinh tế, Quang Trung cho khôi phục ruộng hoang, cải tổ thuế ruộng, đồng thời áp dụng hình thức "lương quân – công điền" để phân phối lại đất đai công bằng hơn. Ông cũng khuyến khích giao thương, mở cửa với thương nhân Trung Hoa, Xiêm và phương Tây nhằm tái thiết kinh tế sau chiến tranh.

Đặc biệt, Quang Trung đã phát động chương trình “Bình dân học vụ” sớm nhất trong lịch sử Việt Nam bằng việc sử dụng chữ Nôm trong thi cử và văn bản hành chính, thay thế chữ Hán. Chính sách này mang ý nghĩa sâu sắc trong việc khẳng định bản sắc văn hóa dân tộc và xóa bỏ sự phụ thuộc về ngôn ngữ. Các chính sách tuyển dụng nhân tài cũng được đổi mới với nguyên tắc “dụng hiền tài không kể xuất thân”, tạo điều kiện cho người có năng lực tham gia bộ máy nhà nước.

Để bảo đảm an ninh lâu dài, Quang Trung dự định xây dựng kinh đô mới mang tên “Phượng Hoàng Trung Đô” tại Nghệ An – trung tâm địa lý của đất nước, có vị trí chiến lược thuận lợi trong quản lý và phòng thủ. Mặc dù kế hoạch chưa được hoàn tất do ông qua đời sớm, nhưng tư tưởng chiến lược này cho thấy tầm nhìn xa và tính thực tiễn cao của ông trong công cuộc kiến quốc.

Nghiên cứu khoa học và hướng tiếp cận học thuật về Quang Trung

Trong lĩnh vực học thuật, Quang Trung là đối tượng của nhiều công trình nghiên cứu thuộc các ngành sử học, chính trị học, quân sự học và văn hóa học. Nhiều học giả Việt Nam và quốc tế đã phân tích chiến lược quân sự của ông dưới góc nhìn hiện đại, đặc biệt là khả năng kết hợp chiến thuật linh hoạt và tâm lý chiến trong điều kiện địa hình phức tạp. Nghiên cứu của EBSCO Research Starters khẳng định rằng chiến dịch Ngọc Hồi – Đống Đa là minh chứng điển hình cho mô hình “chiến tranh toàn dân”, trong đó sự tham gia của người dân là yếu tố then chốt tạo nên thắng lợi.

Các hướng nghiên cứu khác tập trung vào cải cách xã hội và kinh tế của Quang Trung, xem đây là những bước đầu tiên của tư tưởng hiện đại hóa Việt Nam. Một số nhà nghiên cứu, như TS. Trần Đức Cường (Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam), cho rằng chính sách giáo dục, thuế và nông nghiệp của ông mang tính “cách mạng” vượt thời đại, đặt nền móng cho hệ thống hành chính dân chủ và nhân văn hơn trong tương lai.

Bên cạnh đó, các nhà văn hóa học xem việc Quang Trung khuyến khích chữ Nôm là biểu hiện của chủ nghĩa dân tộc sớm trong văn hóa Việt Nam. Chính sách này góp phần tạo điều kiện cho văn học Nôm phát triển rực rỡ vào thế kỷ XIX, mở đầu cho giai đoạn độc lập ngôn ngữ và bản sắc văn hóa Việt.

Ảnh hưởng của Quang Trung trong lĩnh vực văn hóa và giáo dục

Chính sách văn hóa của Quang Trung thể hiện rõ tư tưởng dân tộc và tầm nhìn xa về phát triển con người. Ông chủ trương dùng chữ Nôm thay thế chữ Hán trong thi cử và hành chính, nhằm khẳng định bản sắc ngôn ngữ Việt. Việc sử dụng chữ Nôm không chỉ giúp phổ cập giáo dục mà còn khuyến khích sáng tác văn học dân gian, mở đường cho sự phát triển của ngôn ngữ quốc gia. Nhiều nhà nghiên cứu như GS. Trần Văn Giàu và PGS. Nguyễn Đăng Mạnh đã nhận định rằng, nếu không có chính sách này, phong trào văn học dân tộc đầu thế kỷ XIX khó đạt được bước tiến mạnh mẽ như trong thực tế.

Trong giáo dục, Quang Trung nhấn mạnh vai trò của tri thức và nhân tài. Ông chỉ đạo mở lại khoa thi, nhưng cải tổ nội dung thi cử để giảm tính hàn lâm, chú trọng năng lực thực hành. Chính sách “trọng thực học, khinh hư danh” thể hiện sự thay đổi lớn so với quan niệm truyền thống của các triều đại trước. Bên cạnh đó, nhà vua còn khuyến khích dịch thuật sách khoa học Trung Hoa và Ấn Độ sang chữ Nôm, tạo cơ sở cho việc truyền bá kiến thức rộng rãi trong dân chúng. Một số tài liệu ghi lại rằng triều đình Tây Sơn đã thành lập các trường học địa phương và cho phép phụ nữ tham gia học tập – điều hiếm thấy trong xã hội phong kiến đương thời.

Để hiểu rõ tư tưởng giáo dục của Quang Trung, có thể xét qua bảng dưới đây tóm tắt các cải cách tiêu biểu:

Lĩnh vực	Cải cách	Mục tiêu
Ngôn ngữ	Dùng chữ Nôm trong hành chính và thi cử	Khẳng định bản sắc dân tộc, mở rộng giáo dục
Thi cử	Cải tiến nội dung thi, chú trọng kiến thức thực tiễn	Đào tạo quan lại có năng lực quản lý
Học tập	Mở rộng trường học, khuyến khích học sinh nữ	Phổ cập tri thức, xóa bỏ định kiến giới

Tác động xã hội và chính trị của Quang Trung

Trên phương diện xã hội, triều đại Quang Trung tạo nên bước ngoặt lớn trong quan hệ giai cấp và cấu trúc quyền lực. Tư tưởng “lấy dân làm gốc” của ông phản ánh triết lý trị quốc dựa trên sự đồng lòng giữa vua và dân. Ông ban hành nhiều chính sách giảm tô thuế, tái phân đất đai, hỗ trợ nông dân canh tác, góp phần làm giảm mâu thuẫn xã hội vốn kéo dài từ thời Trịnh – Nguyễn phân tranh. Nhờ đó, trong vài năm ngắn ngủi, trật tự xã hội được ổn định, đời sống nhân dân được cải thiện rõ rệt.

Về chính trị, Quang Trung đề cao tính tập trung quyền lực, nhưng đồng thời vẫn duy trì yếu tố giám sát lẫn nhau trong bộ máy hành chính. Hệ thống quan lại được chia thành các cấp rõ ràng, với cơ chế bổ nhiệm dựa trên năng lực, không phân biệt vùng miền hay tầng lớp xuất thân. Sử liệu cho thấy Quang Trung đã từng tuyên bố: “Không luận quan cao hay thấp, chỉ xét công mà thưởng, xét lỗi mà phạt”, thể hiện tinh thần pháp trị hiện đại.

Một điểm đáng chú ý khác là chính sách ngoại giao mềm dẻo nhưng kiên quyết. Sau chiến thắng quân Thanh, thay vì tiếp tục đối đầu, ông đã chủ động gửi thư giảng hòa và thiết lập quan hệ bang giao với nhà Thanh. Chính sách “hòa hiếu để tồn tại” giúp Việt Nam giữ vững độc lập mà vẫn ổn định ngoại thương. Đây được xem là bước đi khôn ngoan về chính trị và kinh tế, thể hiện tầm nhìn chiến lược dài hạn.

Di sản của Quang Trung trong lịch sử Việt Nam hiện đại

Di sản của Quang Trung được thể hiện sâu sắc không chỉ qua chiến công mà còn qua hệ tư tưởng và tầm nhìn về quốc gia. Các chính sách cải cách hành chính, giáo dục, nông nghiệp và ngoại giao của ông đều mang tính tiên phong, vượt trước thời đại hàng thế kỷ. Những nguyên lý mà ông đặt ra – như trọng dân, khuyến học, cải tổ hành chính, tự cường dân tộc – vẫn còn nguyên giá trị cho đến nay.

Nhiều công trình nghiên cứu hiện đại, như của Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam (2022), đã xem Quang Trung là người đặt nền móng cho tư tưởng “chủ quyền nhân dân” trong bối cảnh xã hội phong kiến. Hình ảnh của ông trở thành biểu tượng trong văn hóa đại chúng, được tái hiện qua phim ảnh, văn học và lễ hội truyền thống như lễ hội Đống Đa hằng năm tại Hà Nội. Ảnh hưởng của ông lan tỏa mạnh mẽ trong tâm thức người Việt, trở thành biểu tượng cho tinh thần đoàn kết và khát vọng độc lập.

Bên cạnh đó, các nghiên cứu quân sự đương đại vẫn coi chiến dịch Ngọc Hồi – Đống Đa là bài học kinh điển trong nghệ thuật hành quân thần tốc và chỉ huy hợp lý. Nhiều học viện quân sự quốc tế, bao gồm U.S. Army University Press, từng trích dẫn chiến thuật của Quang Trung như ví dụ điển hình cho chiến tranh phi đối xứng.

Kết luận và hướng nghiên cứu tiếp theo

Quang Trung Nguyễn Huệ là nhân vật mang tính biểu tượng của sự chuyển mình trong lịch sử Việt Nam. Ông hội tụ phẩm chất của một vị tướng tài, một nhà cải cách vĩ đại và một nhà chính trị có tầm nhìn vượt thời gian. Mặc dù triều đại của ông chỉ kéo dài trong thời gian ngắn, nhưng di sản mà ông để lại đã định hình sâu sắc nhiều lĩnh vực của đất nước: từ tổ chức nhà nước, giáo dục, văn hóa đến quân sự và ngoại giao.

Các hướng nghiên cứu hiện nay về Quang Trung đang mở rộng theo nhiều hướng đa ngành, bao gồm phân tích tư tưởng chính trị dưới góc nhìn hậu thuộc địa, nghiên cứu xã hội học về cấu trúc quyền lực trong thời Tây Sơn, và phân tích di sản văn hóa – ngôn ngữ của triều đại này. Việc ứng dụng công nghệ số, như bản đồ hóa tư liệu hoặc số hóa biên niên sử Tây Sơn, đang góp phần tái hiện trung thực hơn giai đoạn lịch sử đặc biệt này.

Từ góc nhìn khoa học hiện đại, Quang Trung không chỉ là một nhân vật lịch sử mà còn là biểu tượng của trí tuệ Việt Nam trong tiến trình phát triển xã hội, phản ánh tinh thần cải cách, tự lực và độc lập của dân tộc.

Tài liệu tham khảo

• Britannica (2024). Nguyen Hue (Emperor Quang Trung). britannica.com.
• EBSCO Research Starters (2023). Nguyen Hue: Historical and Political Perspectives. ebsco.com.
• Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam (2022). Tư tưởng Quang Trung và giá trị hiện đại. Hà Nội: NXB Chính trị Quốc gia.
• QĐND (2020). “Quang Trung – Nguyễn Huệ và lời hịch vang vọng núi sông”. qdnd.vn.
• VTC News (2023). “Vua Quang Trung (tên huý Nguyễn Huệ, 1753-1792)”. vtcnews.vn.
• Army University Press (2019). Historical Lessons in Asymmetric Warfare. armyupress.army.mil.
• ThptQuangTrungCattien.edu.vn. “Tiểu sử và sự nghiệp vua Quang Trung – Nguyễn Huệ (1752–1792)”. thptquangtrungcattien.edu.vn.